28.11.2022
Odpowiedzialne stosowanie antybiotyków
ODPOWIEDZIALNE STOSOWANIE ANTYBIOTYKÓW
Informacje dla społeczeństwa
Definicje
Co to są antybiotyki?
Antybiotyki, występujące również pod nazwą leków przeciwdrobnoustrojowych, są
lekami mającymi zdolność zabijania bakterii lub hamowania ich wzrostu w celu
leczenia zakażeń u ludzi, zwierząt niekiedy roślin. Antybiotyki są lekami do
leczenia zakażeń bakteryjnych (na przykład pneumokokowego zapalenia płuc lub
gronkowcowego zakażenia krwi); leki przeciwdrobnoustrojowe charakteryzujące się
aktywnością wobec wirusów nazywane są zazwyczaj lekami przeciwwirusowymi (jak
leki przeciwko grypie, zakażeniu wirusem HIV czy opryszczce). Nie wszystkie
antybiotyki działają na wszystkie bakterie. Istnieje ponad 15 różnych klas
antybiotyków różniących się pomiędzy sobą strukturą chemiczną i działaniem
przeciwbakteryjnym. Dany antybiotyk może być skuteczny względem jednego lub
wielu gatunków bakterii.
Co to jest antybiotykooporność?
Bakterie charakteryzują się antybiotykoopornością w przypadku, gdy dany
antybiotyk traci zdolność ich zabijania lub hamowania ich wzrostu. Niektóre
bakterie są w naturalny sposób oporne względem niektórych antybiotyków
(antybiotykooporność naturalna). Poważniejszy problem pojawia się w przypadku,
gdy bakterie zazwyczaj wrażliwe na działanie antybiotyków stają się oporne w
wyniku zajścia zmian genetycznych (antybiotykooporność nabyta). Bakterie oporne
przeżywają w obecności antybiotyku i w dalszym ciągu namnażają się, powodując
przedłużającą się chorobę, a niekiedy śmierć. Zakażenia wywołane
bakteriami opornymi mogą wymagać dodatkowej opieki, jak również zastosowania
alternatywnych i droższych antybiotyków, które mogą także wywoływać
większą liczbę działań niepożądanych.
Przyczyny antybiotykooporności
Jaka jest najważniejsza przyczyna powstawania antybiotykooporności?
Antybiotykooporność jest naturalnym zjawiskiem powstającym w wyniku zmian w DNA
bakterii (mutacje, pozyskiwanie obcego DNA). Nadmierne i niewłaściwe stosowanie
antybiotyków przyspiesza pojawianie się i rozprzestrzenianie bakterii
antybiotykoopornych. Przy ekspozycji na antybiotyk wrażliwe bakterie giną,
bakterie oporne zaś mogą kontynuować wzrost i namnażanie się. Takie
antybiotykooporne bakterie mogą rozprzestrzeniać się i wywoływać zakażenia u
innych osób, które nie przyjmowały żadnych antybiotyków.
Co to jest "niewłaściwe" stosowanie antybiotyków?
Stosowanie antybiotyków z niewłaściwych powodów: większość przeziębień oraz
grypa wywoływane są przez wirusy, przeciwko którym antybiotyki NIE DZIAŁAJĄ. W
takich przypadkach stan chorego nie poprawia się pod wpływem przyjmowania
antybiotyku: antybiotyki nie obniżają gorączki ani nie łagodzą objawów, np.
kataru.
W przypadku nieprawidłowego stosowania antybiotyków: na skutek skracania czasu
leczenia, obniżania dawki, nieprzestrzegania właściwej częstości dawkowania
(przyjmowanie leku raz na dobę zamiast, zgodnie z zaleceniami, 2 do 3 razy
na dobę) stężenie leku w organizmie będzie niewystarczające; bakterie przeżyją
i mogą stać się oporne.
Należy zawsze przestrzegać zaleceń lekarza, co do sposobu , dawki i czasu
trwania przyjmowania antybiotyków.
Jakie choroby wywołują bakterie antybiotykooporne?
Bakterie z wieloantybiotykoopornością mogą wywoływać szerokie spektrum zakażeń:
zakażenia dróg moczowych, zapalenie płuc, zakażenia skóry, biegunkę, zakażenia
krwi.
Pacjenci w szpitalach narażeni są często na zakażenia niezwiązane z przyczyną
przyjęcia do szpitala, w tym zakażenia krwi i zakażenia miejsca operowanego, na
przykład zakażenia wywołane przez szczepy Staphylococcus aureus (gronkowca
złocistego) oporne na meticylinę (MRSA), zakażenia krwi wywołane przez szczepy
Enterobacteriaceae, ESBL-dodatnie wytwarzające beta-laktamazy o rozszerzonym
spektrum substratowym ESBL lub karbapenemazy (MDR, KPC, NDM-1)- mogące niszczyć
cząsteczki niektórych antybiotyków, zakażenia zastawek sercowych wywołane przez
enterokoki oporne na wankomycynę oraz zakażenia miejsca operowanego i ran
wywołane przez szczepy Acinetobacter baumannii oporne na karbapenemy.
Problem antybiotykooporności
Dlaczego antybiotykooporność stanowi problem?
Leczenie zakażeń wywoływanych przez bakterie antybiotykooporne stanowi duże
wyzwanie: dotychczas stosowane antybiotyki nie są skuteczne, a lekarze muszą
dobierać inne antybiotyki. Może to opóźnić rozpoczęcie właściwego leczenia
pacjenta i prowadzić do wystąpienia powikłań, w tym zgonu. Pacjenci mogą także
wymagać bardziej intensywnej opieki, jak również zastosowania alternatywnych i
droższych antybiotyków, które mogą wywoływać większą liczbę działań
niepożądanych.
Jak poważnym problemem jest antybiotykooporność?
Sytuacja pogarsza się w miarę pojawiania się nowych szczepów bakterii opornych
względem kilku antybiotyków równocześnie (bakterie wielooporne). Bakterie takie
mogą w końcu stać się oporne względem wszystkich istniejących antybiotyków. Bez
antybiotyków moglibyśmy powrócić do epoki przedantybiotykowej", w której
niemożliwe byłoby wykonywanie przeszczepów narządów, stosowanie chemioterapii w
leczeniu nowotworów, prowadzenie intensywnej opieki medycznej i innych zabiegów
medycznych. Choroby bakteryjne rozprzestrzeniałyby się bez możliwości leczenia
i prowadziły do zgonów.
Czy problem jest poważniejszy obecnie niż w przeszłości?
Przed odkryciem antybiotyków tysiące ludzi umierało z powodu chorób
wywoływanych przez bakterie, np. na zapalenie płuc lub na zakażenia
pooperacyjne. Od czasu odkrycia i wprowadzenia antybiotyków coraz większa liczba
bakterii, początkowo wrażliwych, wykształciła oporność, wypracowując liczne
sposoby walki z antybiotykami. Ponieważ skala oporności wzrasta,
a w ostatnich latach odkryto i wprowadzono do obrotu niewiele nowych
antybiotyków, problem antybiotykooporności stał się poważnym zagrożeniem dla
zdrowia publicznego.
Co można zrobić, by rozwiązać ten problem?
Każdy z nas jest odpowiedzialny za utrzymanie skuteczności antybiotyków.
Odpowiedzialne stosowanie antybiotyków może pomóc w powstrzymaniu rozwoju
opornych bakterii i utrzymaniu skuteczności antybiotyków na użytek przyszłych
pokoleń. W związku z tym ważne jest, by wiedzieć, kiedy stosowanie antybiotyków
jest właściwe i jak stosować je w sposób odpowiedzialny. Zorganizowane już w
niektórych krajach kampanie zwiększania świadomości społecznej zaowocowały
zmniejszeniem zużycia antybiotyków.
Każdy z nas może odegrać ważną rolę w zmniejszaniu antybiotykooporności:
Pacjenci:
- Przyjmując
antybiotyki, należy przestrzegać zaleceń lekarza.
- Jeśli
to możliwe, należy zapobiegać zakażeniom, poprzez szczepienia.
- Należy
regularnie myć ręce oraz ręce dzieci, na przykład po kichnięciu lub
zakasłaniu, przed dotknięciem innych przedmiotów lub ludzi.
- Antybiotyki
należy stosować wyłącznie na podstawie recepty, nie używać pozostałości
z poprzedniej kuracji, ani antybiotyków nabytych bez recepty.
- Należy
zapytać farmaceutę co zrobić z niewykorzystanym lekiem.
Lekarze:
- Należy
przepisywać antybiotyki wyłącznie wówczas, gdy jest to konieczne, na
podstawie rekomendacji opracowanych zgodnie z EBM opartych na dowodach.
Jeśli to możliwe, należy przepisywać antybiotyk o wąskim spektrum
działania, a nie antybiotyk o szerokim spektrum .
- Antybiotyk
w Polsce może być przepisany wyłącznie przez lekarza.
- Należy
wyjaśniać pacjentom, jak uzyskać ulgę w objawach przeziębienia i grypy bez
stosowania antybiotyków.
- Należy
tłumaczyć pacjentom, dlaczego ważne jest przestrzeganie zaleceń lekarza
dotyczących leczenia antybiotykiem.
Antybiotykooporność w Europie
Czy antybiotykooporność stanowi problem w Europie?
Dane uzyskane z monitorowania pokazują, że antybiotykooporność jest
narastającym problemem zdrowia publicznego w Europie zarówno w szpitalach jak i
poza nimi. W prawie wszystkich krajach Europy rośnie oporność szczepów
Escherichia coli na główne grupy antybiotyków. Bakterie E. coli powodują
zakażenia dróg moczowych oraz inne, cięższe zakażenia. Są one jednymi
z bakterii najczęściej wywołujących zakażenia.
W odpowiedzi na powyższy problem zdrowia publicznego Rada Unii Europejskiej
wydała w 2001 roku zalecenie, w którym zobowiązała państwa członkowskie do
podjęcia działań mających zapewnić racjonalne stosowanie antybiotyków
(zalecenie Rady nr 2002/77/WE z dnia 15 listopada 2001 r. w sprawie
racjonalnego stosowania leków przeciwdrobnoustrojowych w leczeniu ludzi). W
niektórych państwach kilka lat temu uruchomiono krajowe programy obejmujące
również kampanie zwiększania świadomości społecznej. W wyniku tych działań
zaobserwowano spadek zarówno spożycia antybiotyków, jak i antybiotykooporności.
Dlaczego niektóre kraje są bardziej narażone niż inne?
Odmienny poziom oporności w różnych krajach ma wiele przyczyn, które mogą
obejmować zużycie antybiotyków, rodzaj chorób podstawowych, jakość opieki
szpitalnej, dostęp do diagnostyki mikrobiologicznej, programy szczepień oraz
czynniki społeczne. Nie zawsze możliwe jest ustalenie odsetka zakażeń
bakteriami opornymi spowodowanych pojedynczym czynnikiem. Dane z Europejskiego
Systemu Monitorowania Oporności na Antybiotyki (EARSS do 2009)
(http://www.rivm.nl/earss/) obecnie ECDC EARS-Net wykazują istnienie gradientu
wzdłuż osi północ-południe, z niskimi odsetkami zakażeń w krajach
skandynawskich i Holandii i wysokimi odsetkami w Europie Południowej.
Kraje o niższym udziale szczepów antybiotykoopornych w zakażeniach charakteryzują
się z reguły niższym zużyciem antybiotyków, podczas gdy kraje o wyższych
wskaźnikach zakażeń szczepami antybiotykoopornymi stosują więcej antybiotyków.
Jak wygląda problem antybiotykooporności w innych rejonach świata?
Niewłaściwe stosowanie antybiotyków jest problemem na całym świecie. Światowa
Organizacja Zdrowia (WHO) opublikowała globalną strategię oraz wytyczne mające
pomóc poszczególnym krajom w opracowaniu systemów monitorowania
antybiotykooporności i wdrożeniu skutecznych działań (na przykład zapewnienia
zakupu antybiotyków wyłącznie na receptę). Choć w krajach rozwijających się
nadal dochodzi do zgonów ludzi z braku odpowiedniego leczenia antybiotykami,
antybiotykooporność wynikająca z niewłaściwego stosowania tych leków stanowi
problem na każdym kontynencie.
Antybiotykooporność a zwierzęta gospodarskie
Które antybiotyki są stosowane u zwierząt gospodarskich? Czy są one podobne do
antybiotyków stosowanych u ludzi?
Antybiotyki stosowane w leczeniu zakażeń bakteryjnych i zapobieganiu im
u zwierząt należą do tych samych grup związków chemicznych, co antybiotyki
stosowane u ludzi, tj. do makrolidów, tetracyklin, chinolonów, beta-laktamów,
aminoglikozydów. W związku z tym zwierzęta mogą nabywać bakterie oporne na
antybiotyki stosowane również u ludzi.
Czy stosowanie antybiotyków u zwierząt gospodarskich pogłębia problem?
Niektóre oporne bakterie związane ze spożywanymi pokarmami, na przykład
zakażenia szczepami Campylobacter czy Salmonella, mogą zostać przeniesione ze
zwierząt na ludzi przez żywność. Ludzie mogą również nabyć antybiotykooporne
bakterie w wyniku bezpośredniego kontaktu ze zwierzętami. Jednakże główną
przyczyną antybiotykooporności pozostaje stosowanie antybiotyków w medycynie
ludzkiej.
MRSA
Co to jest MRSA?
Staphylococcus aureus, czyli gronkowiec złocisty, jest powszechnie występującą
bakterią, obecną na skórze i śluzówce 20% do 30% zdrowych ludzi. Wprowadzony do
organizmu, może niekiedy wywoływać zakażenia. Gronkowiec złocisty wywołuje
zazwyczaj zakażenia skóry i ran, jednak może wywoływać również zapalenia płuc,
zakażenia miejsca operowanego, zakażenia krwi, serca, kości oraz inne zakażenia
o charakterze inwazyjnym. W przypadku, gdy gronkowiec jest oporny na meticylinę
(lub na oksacylinę - rodzaje penicyliny), określany jest akronimem MRSA (
ang. methicillin-resistant Staphylococcus aureus). MRSA spotykany w
szpitalach jest zawsze oporny na wszystkie antybiotyki B-laktamowe (penicyliny,
cefalosporyny, połączenia penicylin z inhibitorami) i często oporny na wiele
innych antybiotyków.
Jakie są przyczyny zakażeń MRSA?
Zakażenia MRSA przenoszone są głównie poprzez bezpośredni kontakt międzyludzki
lub poprzez sprzęt lub przyrządy medyczne. Z podwyższonym ryzykiem zakażenia
MRSA wiąże się również stosowanie antybiotyków.
Jakie jest ryzyko zakażenia MRSA w szpitalach?
W szpitalu MRSA może zostać wprowadzony do krwi lub do innych tkanek
w różnych sytuacjach, ale zwłaszcza w przypadku inwazyjnych zabiegów,
takich jak operacje chirurgiczne, zastrzyki lub wentylacja. Gronkowiec może
wywoływać w takim przypadku miejscowe zakażenia skóry lub bardziej zagrażające
życiu zakażenia, takie jak zapalenie płuc, zakażenia krwi czy zakażenia miejsca
operowanego. W celu obniżenia tego ryzyka szpitale podejmują działania
zapobiegawcze: mycie rąk lub dezynfekcja roztworem alkoholowym, antyseptyka
przed zabiegami chirurgicznymi, badania przesiewowe i izolowanie pacjentów
o wysokim ryzyku nosicielstwa opornych bakterii oraz racjonalne stosowanie
antybiotyków.
Jakie jest zagrożenie zakażeniami MRSA w środowisku pozaszpitalnym?
Do zakażeń MRSA w środowisku pozaszpitalnym może dochodzić w przypadku
wprowadzenia bakterii MRSA do organizmu przez uszkodzoną skórę. Opisano
przypadki pozaszpitalnych zakażeń MRSA (CA-MRSA) w kilku krajach,
np. w drużynach sportowców i wśród więźniów w Ameryce Północnej;
udokumentowano również przypadki przenoszenia zakażenia pomiędzy członkami
rodziny. Wspólną cechą wszystkich przypadków wydają się bliskie kontakty
międzyludzkie. Zakażenia CA-MRSA to głównie zakażenia skóry (czyraki), ropnie;
czasami mogą wystąpić poważniejsze zakażenia (np. zakażenia krwi), przede
wszystkim, gdy szczep CA-MRSA wytwarza toksyny, na przykład leukocydynę Panton
- Valentine'a (PLV).
Jak można chronić siebie i rodzinę przed zakażeniami MRSA?
Najistotniejszym elementem ochrony własnej i ochrony swojej rodziny przed
zakażeniami MRSA jest przestrzeganie prostych zaleceń higieny osobistej:
przemywanie i opatrywanie ran, zacięć i zadrapań, utrzymywanie rąk
w czystości do czasu ich zagojenia oraz unikanie wspólnego korzystania z
przedmiotów użytku osobistego, np. maszynek do golenia czy ręczników.
W przypadku zakażenia spowodowanego MRSA należy zapytać lekarza lub
pielęgniarkę o środki zachowania higieny, które osoba chora i jej rodzina będą
musiały stosować w szpitalu i po powrocie osoby chorej do domu.
Escherichia coli
Co to jest Escherichia coli?
Escherichia coli lub w skrócie E. coli to jedna z bakterii najpowszechniej
występujących w przewodzie pokarmowym każdego z nas. Należy ona do rodziny
bakterii o nazwie Enterobacteriaceae (razem z bakteriami Klebsiella,
Enterobacter). E. coli jest z reguły nieszkodliwa, jednak niekiedy może
wywoływać zakażenia, zwłaszcza zakażenia dróg moczowych. W ostatnich latach
odnotowano wzrost liczby zakażeń wywołanych przez E. coli oporne jednocześnie
względem wielu antybiotyków, w tym fluorochinolonów i cefalosporyn
trzeciej generacji.
Jakie są przyczyny oporności u E. coli?
Z podwyższonym ryzykiem oporności u E. coli związane jest wcześniejsze leczenie
antybiotykami, np. fluorochinolonami. Oporne szczepy E. coli mogą przenosić się
pomiędzy ludźmi.
Jakie jest ryzyko zakażenia antybiotykoopornymi szczepami E. coli w
szpitalach?
Ryzyko zakażenia w szpitalu polega na możliwości przeniesienia bakterii E. coli
z przewodu pokarmowego pacjenta do krwi lub innych tkanek podczas wykonywania
inwazyjnych procedur, takich jak zabiegi chirurgiczne. Zakażenie może również
być przenoszone poprzez bezpośredni kontakt między ludźmi (np. dłonie).
Bakterie mogą wywoływać szeroki zakres zakażeń, na przykład zakażenia dróg
moczowych, zapalenie płuc, zakażenia krwi i zakażenia miejsca operowanego. W
celu obniżenia tego ryzyka szpitale podejmują działania zapobiegawcze:
racjonalne stosowanie antybiotyków, antyseptyka przed zabiegami chirurgicznym, antyseptyczne
zabiegi zapobiegające zakażeniom dróg moczowych, higiena rąk oraz badania
przesiewowe pacjentów o wysokim ryzyku nosicielstwa opornych bakterii.
Jakie jest ryzyko zakażenia antybiotykoopornymi szczepami E. coli w
środowisku pozaszpitalnym?
Głównymi czynnikami ryzyka w przypadku zakażeń E. coli w środowisku
pozaszpitalnym są przebyte antybiotykoterapie. Zastosowanie skutecznego leku
przeciwko zakażeniu dróg moczowych wywołanemu przez antybiotykooporne szczepy
E. coli może ulec opóźnieniu, co może prowadzić do poważnych powikłań, na
przykład zakażeń nerek lub krwi.
Źródło: http://antybiotyki.edu.pl/edwa/zobacz-odp-stosowanie-pacjent.php